Biografia

Ryszard Janusz Bender urodził się 16 lutego 1932 roku w Łomży, jako pierwsze dziecko Andrzeja i Stanisławy ze Stypułkowskich. Ojciec Andrzeja, Adolf, trudnił się rzemiosłem, zmarł na początku lat dwudziestych po wcześniejszym uwięzieniu i cierpieniach zadanych przez opuszczających w 1920 r. Łomżę bolszewików. Matka pochodziła z Sulewskich herbu Pomian z Sulewa koło Wąsosza, zmarła w połowie lat dwudziestych. W 1933 roku urodził się Eligiusz, brat Ryszarda, w 1934 siostra Iwona, w 1937 Maria, w 1944 brat Andrzej. Ojciec Ryszarda jako ochotnik walczył w 1920 r. z bolszewikami pod Grodnem, następnie, po studiach w Wyższej Szkole Handlowej w Bydgoszczy, podjął pracę w Łomży. Do wybuchu wojny w 1939 roku był kierownikiem diecezjalnego biura Akcji Katolickiej, u boku najpierw bpa Romualda Jałbrzykowskiego, a następnie Stanisława Kostki Łukomskiego. Społecznie czynny był w Stronnictwie Narodowym i bliskich mu organizacjach młodzieżowych oraz Towarzystwie Wioślarskim i Ochotniczej Straży Pożarnej w Łomży, którą kierował, jako naczelnik, przez wiele lat. W czasie okupacji sowieckiej i niemieckiej działał w podziemnym ruchu narodowym w Łomży, parokrotnie więziony. Torturowany przez Niemców, zmarł w Jedwabnem 29 listopada 1944 roku. Matka – Stanisława z d. Stypułkowska, była córką Konstantego herbu Lubicz i Scholastyki, posiadających majątek w Strękowej Górze k. Wizny w Łomżyńskiem. Matka Scholastyki, Józefa Chludzińska, pochodziła z rodziny herbu Cholewa, z miejscowości Chludnie nad Narwią.

Ryszard Bender rok przed wojną rozpoczął naukę w Szkole Powszechnej nr 4 w Łomży. Okupację sowiecką i niemiecką przeżył w Łomży, Ostrowi Mazowieckiej (1940-1941), a przełom roku 1944/45 w Jedwabnem. Naukę w drugiej klasie podjął w 1939 roku w Łomży pod okupacją sowiecką. Za demonstracyjne nieprzyjęcie czerwonej chusty z rąk Jana i Marii Turlejskich wraz z kilkoma kolegami został relegowany ze szkoły. Następnie wraz z ojcem, którego usiłował aresztować Czesław Rutkowski, renegat, podkomendny sowieckich funkcjonariuszy w Łomży: Walentego Titkowa, Zenona Nowaka i Jana Turlejskiego, przekroczywszy nielegalnie granicę sowiecko-niemiecką w Wojciechowicach koło Ostrołęki, przedostał się do Generalnej Guberni. W niedzielę 22 czerwca 1941 roku, w dniu rozpoczęcia wojny sowiecko-niemieckiej przystąpił w Ostrowi Mazowieckiej do spowiedzi i I Komunii św. połączonych z bierzmowaniem, którego udzielał sufragan łomżyński, bp Tadeusz Zakrzewski. Po ukończeniu w Ostrowi Mazowieckiej pod okupacją niemiecką trzeciej klasy, dalszą naukę w zakresie szkoły podstawowej kontynuował w Łomży na tajnych kompletach, gdyż w tzw. Bezirk Białystok, do którego włączono Łomżę, nie istniało szkolnictwo polskie, nawet elementarne. Po uwolnieniu Łomży spod okupacji niemieckiej w latach 1945-1950 uczył się w Państwowym Gimnazjum i Liceum im. Tadeusza Kościuszki w klasie licealnej o profilu humanistycznym, gdzie 10 czerwca 1950 roku zdał egzamin maturalny. W latach gimnazjalnych i licealnych czynny był w Sodalicji Mariańskiej jako jej diecezjalny sekretarz oraz w młodzieżowej strukturze Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, a także w harcerstwie łomżyńskim, aż do jego zlikwidowania przez władze komunistyczne w 1949 roku. Pełnił funkcję drużynowego 5 Drużyny Harcerskiej, a także był członkiem komendy hufca. W trakcie likwidacji harcerstwa wraz z kolegami przetrzymywany był w piwnicach gmachu Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa. Za opozycyjną działalność polityczną w liceum nie otrzymał tzw. typowania na studia prawnicze w Toruniu, niezbędnego wtedy przy egzaminach na wyższe uczelnie państwowe. Podjął wówczas studia historyczne w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, gdzie typowanie nie obowiązywało, ale Wydział Prawa i Nauk Społeczno-Ekonomicznych władze państwowe już likwidowały. ^

Studia historyczne w KUL łączył przez trzy początkowe lata ze studiami filozoficznymi, a właściwie społecznymi, na tzw. wówczas sekcji filozofii praktycznej Wydziału Filozofii Chrześcijańskiej, uczestnicząc w seminariach profesorów: Stefana Świeżawskiego, Pawła Czartoryskiego, Jerzego Kalinowskiego. Ten ostatni zatrudnił R. Bendera jako stypendystę-bibliotekarza w Katedrze Filozofii Prawa. Górę wzięły jednak studia historyczne. Skupił uwagę na dziejach nowożytnych, a przedmiotem swych zainteresowań uczynił wiek XIX. Uczęszczał na seminaria profesorów: Aleksandra Kossowskiego, ks. Mariana Rechowicza, Andrzeja Wojtkowskiego, Henryka Zinsa, ks. Mieczysława Żywczyńskiego. Im głównie zawdzięcza swą formację historyczną zdobytą w KUL. Pod kierunkiem prof. Andrzeja Wojtkowskiego przygotował rozprawę pt. Florian Ceynowa i udział jego w powstaniu 1846 r. na Pomorzu, na podstawie której uzyskał 27 stycznia 1955 roku stopień magistra w zakresie historii. W tymże roku rozpoczął studia doktoranckie w KUL, nazywane wówczas aspiranturą naukową, uzyskując stypendium naukowe ufundowane przez ks. Ferdynanda Machaya, wybitnego społecznika, archiprezbitera Kościoła Mariackiego w Krakowie.

W czasie studiów czynny był w życiu akademickim uczelni m.in. w „Bratniej Pomocy”, do czasu jej zlikwidowania, w Kole Historyków Studentów KUL – nieZSPowskim – jako wiceprezes, w Polskim Towarzystwie Turystyczno-Krajoznawczym, które założył w KUL wraz z drem Pawłem Czartoryskim. Kierował z mgr Wacławem Kruszewskim wakacyjnymi obozami sportowymi studentów KUL we Fromborku. Organizował dla studentów KUL kursy i obozy żeglarskie oraz kajakowe. Wziął czynny udział w wydarzeniach związanych z tzw. polskim październikiem 1956 roku. Współprzewodniczył wielkiemu ogólnomiejskiemu wiecowi politycznemu w Lublinie. Po upadku, pod wpływem wydarzeń październikowych, komunistycznego ZMP, przejął z Wojciechem Górnym, Romanem Bojanowskim i Grzegorzem Lenartowskim będące dotąd pod patronatem ZMP na KUL Zrzeszenie Studentów Polskich (ZSP). Przyczynił się do tego, że w skład Rady Uczelnianej ZSP przy KUL weszli m.in. doktoranci i studiujący księża. Jej członkami byli m.in. ks. Władysław Honkisz, ks. Ryszard Śliwiński, ks. Bohdan Bejze (później biskup, sufragan łódzki). sam zostając jej wiceprzewodniczącym i z jej ramienia członkiem Rady Naczelnej ZSP w Warszawie (1957-1960). Po przekształceniu ZSP w Socjalistyczne Zrzeszenie Studentów Polskich organizacja ta na KUL-u zaprzestała działalności. Po wydarzeniach 1956 roku R. Bender udzielał się również w Polskim Towarzystwie Turystyczno-Krajoznawczym (wraz z dr. Pawłem Czartoryskim, był współzałożycielem Akademickiego Koła PTTK w KUL), gdzie został wybrany członkiem Zarządu Głównego, a następnie Głównego Sądu Koleżeńskiego PTTK. Jesienią 1956 roku wraz z Karolem Głogowskim, Adamem Pleśnarem z Łodzi, Przemysławem Górnym z Warszawy i innymi należał do współzałożycieli Związku Młodych Demokratów i aż do jego rozwiązania przez władze administracyjne w styczniu 1957 roku był członkiem Zarządu Głównego ZMD, kierując jego ogniwem w Lublinie. Z akt Instytutu Pamięci Narodowej wiemy jak ta jego późniejsza działalność w KUL była inwigilowana przez różnych TW (tajnych współpracowników UB), często bliskich kolegów, o czym dowiadujemy się dopiero dziś ze wspomnianych akt IPN. Po rozwiązaniu ZMD, m.in. wraz z Przemysławem Górnym, odmówił wstąpienia do Stronnictwa Demokratycznego, motywując to wasalnością jego względem PZPR i obarczając winą za rozwiązanie ZMD. W tym czasie nawiązał kontakt ze środowiskiem skupionym wokół miesięcznika „Więź”, redagowanego przez Tadeusza Mazowieckiego. Na łamach „Więzi” opublikował wiele rozpraw, m.in. jako pierwszy w kraju pisał o tzw. pakcie Ribbentrop-Mołotow z 23 VIII 1939 roku. W 1959 roku ukończył rozprawę doktorską, przygotowaną pod kierunkiem prof. Andrzeja Wojtkowskiego, pt. Ludność miejska Lubelskiego w akcji przedpowstaniowej 1861-1862. Recenzowali ją profesorowie: Stefan Kieniewicz i Stanisław Herbst z Uniwersytetu Warszawskiego oraz Juliusz Willaume z UMCS. Władze państwowe zabroniły w tym czasie przeprowadzania przewodów doktorskich w KUL na Wydziale Nauk Humanistycznych jako wydziale świeckim. W zaistniałej sytuacji prof. Stefan Kieniewicz zgodził się być promotorem rozprawy w Uniwersytecie Warszawskim. Stopień naukowy doktora nauk humanistycznych nadała uchwałą z dnia 24 stycznia 1961 roku Rada Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. ^

W czasie przenoszenia przewodu doktorskiego z KUL na Uniwersytet Warszawski Ryszard Bender podjął zaoczne studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, przerwane po dwóch latach. Dnia 15 sierpnia 1959 roku w kościele parafialnym w Milanowie, w diecezji podlaskiej, zawarł związek małżeński z Marią Malik ur. 20 stycznia 1936 roku w Białej Podlaskiej, absolwentką mikrobiologii w UMCS. Ze względu na to, iż w 1959 roku żona, jako mikrobiolog, uzyskała skierowanie do pracy w Szopienicach koło Katowic, również R. Bender podjął w Katowicach pracę jako instruktor w Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej. Jednocześnie co 2 tygodnie dojeżdżał do Lublina, prowadząc w KUL zajęcia z historii nowożytnej. W 1962 roku urodziła się córka Agnieszka, w 1963 roku Bogna, a w 1969 syn Iwo.

Po przeprowadzeniu przewodu doktorskiego w Uniwersytecie Warszawskim powrócił wraz z żoną do Lublina. Został starszym asystentem, a następnie adiunktem w KUL najpierw w Katedrze Historii Kultury Polskiej kierowanej przez prof. A. Wojtkowskiego, a po jego przejściu na emeryturę – w Katedrze Historii Nowożytnej, którą wcześniej kierował prof. A. Kossowski, później ks. prof. M. Żywczyński. W łączności z tymi profesorami, a także prof. Czesławem Strzeszewskim, ks. prof. Marianem Rechowiczem i prof. Janem Turowskim, przygotowywał rozprawę habilitacyjną: Reforma czynszowa w Ordynacji Zamoyskiej 1833-1864. Temat zaproponował prof. S. Kieniewicz. On też umożliwił przeprowadzenie na podstawie tej rozprawy w 1969 r. przewodu habilitacyjnego w Uniwersytecie Warszawskim. Recenzje przedstawili profesorowie: Andrzej Wojtkowski z KUL, Stefan Kieniewicz z UW i Janina Leskiewiczowa z Instytutu Historii PAN w Warszawie. Rada Wydziału Historycznego uchwałą z dnia 1 kwietnia 1969 roku nadała Ryszardowi Benderowi stopień doktora habilitowanego nauk humanistycznych z historii Polski nowożytnej. Z dniem 1 grudnia 1969 roku Senat Akademicki KUL powołał go na stanowisko docenta i kierownika I Katedry Historii Nowożytnej na Wydziale Nauk Humanistycznych, którą to katedrą kierował nieprzerwanie do 2002 roku. W dniu 29 kwietnia 1970 roku Ministerstwo Oświaty i Szkolnictwa Wyższego nadesłało do rektora KUL pismo stwierdzające, iż „nie widzi możliwości pozytywnego załatwienia wniosków Uniwersytetu w sprawie powołania na stanowisko docentów ks. Piotra Poręby i dr. hab. Ryszarda Bendera”. W rozmowie z prorektorem KUL prof. Stanisławem Papierkowskim jako pretekst podano fakt nawiązania kontaktów w czasie pobytu naukowego w Rzymie z Karolem Popieleni i innymi przedstawicielami emigracyjnego chrześcijańsko-demokratycznego Stronnictwa Pracy. W następstwie stałych interwencji rektora KUL, ks. prof. Wincentego Granata, dopiero w następnym roku akademickim ministerstwo zmieniło swoją decyzję i pismem z dnia 29 października 1970 roku zatwierdziło uchwałę Senatu KUL o powołaniu dr. hab. R. Bendera na stanowisko docenta. Profesorem nadzwyczajnym został na podstawie uchwały Senatu Akademickiego KUL z dnia 22 kwietnia 1977 roku, opartej na recenzjach dorobku naukowego przedstawionych przez profesorów: Czesława Strzeszewskiego i ks. Mieczysława Żywczyńskiego z KUL, Tadeusza Mencla z UMCS i Stefana Kieniewicza z Uniwersytetu Warszawskiego. Ministerstwo zatwierdziło uchwałę 12 października 1977 roku. Tytuł naukowy profesora zwyczajnego przyznał Senat Akademicki KUL uchwałą z dnia 11 maja 1985 roku, opartą na ocenie dorobku naukowego przedstawionej przez profesorów: Czesława Strzeszewskiego z KUL, Stefana Kieniewicza z UW, Tadeusza Jędruszczaka z Instytutu Historii PAN w Warszawie, Janusza Pajewskiego z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Uchwałę Senatu KUL ministerstwo zatwierdziło 18 października 1985 roku. W latach 1970-1975 Ryszard Bender pełnił funkcję prodziekana Wydziału Nauk Humanistycznych KUL, a w latach 1981-1987 przez dwie trzyletnie kadencje był dziekanem Wydziału Nauk Humanistycznych, wchodząc w skład Senatu Akademickiego. Za jego dziekaństwa zostały odbudowane w KUL neofilologie: angielska, romańska i germańska. Od 1961 roku jest członkiem Towarzystwa Naukowego KUL, a w latach 1974-1977 pełnił w nim funkcję sekretarza generalnego. Czynny w Lubelskim Towarzystwie Naukowym od 1975 roku był w latach 1978-1983 wiceprzewodniczącym, a w latach 1983-1987 przewodniczącym Wydziału I Nauk Humanistycznych. W 1987 roku, z inspiracji wybitnego polskiego okulisty prof. Tadeusza Krwawicza został wiceprezesem tegoż Towarzystwa i pełnił tę funkcję do 1999 r. W latach sześćdziesiątych był przez kilka kadencji prezesem Związku Nauczycielstwa Polskiego przy KUL, zaistniałego dzięki staraniom rektora ks. Mariana Rechowicza, późniejszego biskupa w Lubaczowie. Wraz z powstaniem w KUL NSZZ „Solidarność” został członkiem tego związku. Za jego prezesury pod szyldem ZNP mógł KUL zbudować ośrodek wypoczynkowo-sportowy w Rogoźnie koło Łęcznej. Za nielegalną wówczas budowę ośrodka prezes i zarząd ZNP musieli uiszczać kary pieniężne i odpowiadać przed kolegium karno-administracyjnym. Desygnowany przez władze KUL w latach 1973-1977 był radnym Miejskiej Rady Narodowej w Lublinie, gdzie bronił spraw Uniwersytetu stale ograniczanego w swej działalności przez czynniki administracyjne i rząd. W latach 1997-1999 prowadził zajęcia w późniejszej Akademii Polonijnej w Częstochowie, w okresie 1997-2002 wykładał również w Wyższej Szkole Dziennikarskiej im. Melchiora Wańkowicza w Warszawie, a w latach 2002-2005 pełnił funkcję kierownika Katedry Historii Wyższej Szkoły Pedagogicznej Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie. W latach 1999-2000 przewodniczył istniejącej wówczas Komisji Akredytacyjnej Niepaństwowych Szkół Wyższych w Polsce. Od 2006 r. jest profesorem w Wyższej Szkole Kultury Społecznej i Medialnej w Toruniu. ^

Bywał często zapraszany przez uniwersytety Europy Zachodniej, a także tamtejsze organizacje katolickie, m.in. przez „Pax Romana” i Newman Association. Przez wiele lat odmawiano mu paszportu na wyjazd na Zachód (także po październiku 1956) odpowiadając m.in. interweniującemu Tadeuszowi Mazowieckiemu, wówczas posłowi PRL, że nikogo „z nożem w zębach” nie wolno wypuszczać z kraju na Zachód. Paszport na wyjazd zagraniczny, po dziewięciu latach odmowy (przedtem uzyskał jedynie pozwolenie na wyjazd w 1956 r. do Lwowa na kwerendę źródłową pozostałej tam części zbiorów „Ossolineum”) otrzymał po raz pierwszy w 1965 roku, zaproszony przez Katolicki Uniwersytet w Louvain. Tam współpracował m.in. z wybitnym badaczem nowożytnych dziejów Europy, ks. prof. Roger Aubert, prof. Albertem d’Haenens, prof. Emilem Lamberts i prof. Ladevijk, a w Brukseli z dr. Alain Dantoing, w Liege z dr. Christian Dury. Od tej pory wyjeżdżał za granicę nawiązując kontakty naukowe i współpracując z profesorami w Belgii, Austrii, Holandii, Danii, Niemczech, Włoszech, Wielkiej Brytanii, Izraelu i USA.

W czasie kilku pobytów badawczych w Stanach Zjednoczonych AP i w Kanadzie prowadził kwerendy źródłowe dotyczące Polaków, którzy po powstaniach w 1830/31 i 1863/64 emigrowali do Ameryki. Badał udział Polaków w wojnie secesyjnej Stanów Zjednoczonych 1861-1865 oraz genezę stosunków dyplomatycznych polsko-amerykańskich, związanych z utworzeniem konsulatu amerykańskiego w Warszawie po powstaniu styczniowym, który przetrwał do 1916 roku. Badania powyższe spowodowały konieczność korzystania z zasobów archiwalnych i bibliotecznych wielu amerykańskich instytucji naukowych, m.in.: National Archives i Library of Congress w Waszyngtonie, Hoover Institution w Palo Alto w Kalifornii, w Kościuszko Foundation w Nowym Jorku i w tamtejszym The Polish Institute of Arts and Sciences of America, w Instytucie Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku, w Centrum Polsko-Słowiańskim w Nowym Jorku, w Muzeum Polskim w Chicago i w tamtejszym Instytucie im. Romana Dmowskiego, w Archiwum Polonii w Orchard Lake, w archiwach i bibliotekach Polonii Kanadyjskiej w Toronto i Vancouver. W latach 1987-1988 i 1989-1990 prowadził badania historyczne w USA jako Senior Fellow Fulbright Foundation. W semestrze wiosennym 1996 roku wykładał na wydziale historii University of Minnesota w Minneapolis w Stanach Zjednoczonych. W USA i Kanadzie nawiązał współpracę naukową z licznym gronem profesorów i znawców najnowszej historii, byli to m.in.: Zbigniew Brzeziński, Jan Karski, Jan Nowak Jeziorański, Stefan Korboński, Janusz K. Zawodny, Rett R. Ludwikowski, ks. Emil Altmajer, o. Michał Zembrzuski inicjator polskiej Częstochowy w USA, senator Stanisław Haidasz i inni. W Kanadzie prof. Peter Brock, prof. Adam Bromke, prof. Stanisław Bóbr-Tylingo, dr Roman Buczek. Zaproszony przez Departament Stanu USA w 1978 roku poznał wiele ośrodków myśli politycznej, polityków amerykańskich oraz polonijnych m.in.: kongresmanów Edwarda J. Derwińskiego, Luciena N. Nedzi, clementa J. Zabłockiego, kardynała Jana Króla z Filadelfii, wiceprezydenta USA Waltera F. Mondale, Alojzego Mazewskiego, prezesa Kongresu Polonii Amerykańskiej i jego współpracowników, m.in. Jerzego Przyłuskiego, Marię Mirecką-Loryś oraz z kręgów narodowych także Jana Ptakowskiego, Stanisława Skrzypka, Jana Kantego Miska, prof. Stanisława Smoleńskiego, prezesa Instytutu im. Romana Dmowskiego w Chicago. Uczestniczył w Europie i w Ameryce w wielu kolokwiach, sympozjach i konferencjach naukowych. Brał udział w międzynarodowych kongresach historycznych: Wiedeń 1965 (gdzie nawiązał współpracę z prof. Gerhardem Drekonia-Kornat), Moskwa 1970 (tam zapoczątkował współpracę z prof. Ilia Millerem i prof. Włodzimierzem Djakowem, znawcami dziejów powstania 1863/64 r.), San Francisco 1975, Bukareszt 1980, Stuttgart 1985 wygłaszając referaty, uczestnicząc w dyskusji. Był czynny w międzynarodowych sympozjach dotyczących stosunków polsko-żydowskich na przestrzeni dziejów: w Oksfordzie (1984), w Jerozolimie (1988), współdziałając naukowo z prof. Chone Shmeruk i dr. Josephem Lichtenem. W przedstawionych tam referatach ukazywał prawdę historyczną, prostował przekłamania. Brał udział w większości kolokwiów organizowanych przez Commission Internationale d’Histoire Ecclésiastique Comparée i przedstawiał referaty m.in.: w Oxfordzie (1974), Parmie we Włoszech (1973), Uppsali w Szwecji (1977), Warszawie (1978), Durham w Wielkiej Brytanii (1981), Lublinie (1996). Zapraszany przez uniwersytety, instytucje naukowe i organizacje społeczne z Europy i Ameryki wygłaszał referaty naukowe i odczyty m.in.: w University of Hull (Wielka Brytania) w 1988, w East Europę Centre w Londynie (1988), w Brooklyn College of University of New York (1982) i uczestniczył w programie War and Society in East Central Europę in the Era of Nation States 1856-1870 kierowanym przez prof. Bela K Kiraly, jednego z głównych przywódców powstania węgierskiego w 1956 roku. W Columbia University w Nowym Jorku w 1990 r. uczestniczył w spotkaniach seminaryjnych prof. Istvana Deak i prof. Josepha Rothschilda. W 1989 w Siena College, Albany N.Y., mówił o chrześcijańskiej demokracji w polskim państwie podziemnym w latach II wojny światowej. ^

Podczas pierwszego wyjazdu na Zachód w 1965 roku uczestniczył w Forum Europejskim, w Alpbach w Austrii. W tymże roku nawiązał kontakt z College d’Europe w Brugge w Belgii, z jego założycielem i rektorem Henri Brugmansem i jego następcą. Jerzym Łukaszewskim, dawnym wykładowcą KUL. W Wielkiej Brytanii spotykał czołowe postaci Stronnictwa Narodowego: Tadeusza Bieleckiego, Jędrzeja Giertycha, Antoniego Dargasa, Albina Tybulewicza, a z kręgów chrześcijańsko-społecznych m.in.: Jerzego Kulczyckiego, Leona Czosnowskiego, Pawła Skwarczyńskiego. Utrzymywał kontakt z synem Zbigniewa Stypułkowskiego, Andrzejem, dalekim krewnym po kądzieli.

Już w 1965 roku w Paryżu po raz pierwszy nawiązał kontakt ze środowiskiem „Kultury” i jej naczelnym redaktorem Jerzym Giedroyciem. Mimo odmienności ideowych, o czym świadczą publikacje profesora zamieszczone w „Kulturze”, kontaktu tego nie przerwał. W tym samym roku spotkał się w Belgii z przedstawicielami europejskiej i polskiej chadecji, członkami przedwojennego i powojennego Stronnictwa Pracy, czynnymi m.in. w chrześcijańskim ruchu zawodowym: Franciszkiem Gałązką, Bolesławem Lachowskim, Janem Kułakowskim, Jakubem Sobieskim, prof. Stefanem Glazerem, przed wojną jednym z pierwszych profesorów KUL. We Włoszech wiele informacji źródłowych o Kościele w Polsce przed wojną i po wojnie udzielił ks. Walerian Meysztowicz oraz ambasador Rządu R.P. przy Stolicy Apostolskiej Kazimierz Papée. O polskiej chadecji i o Stronnictwie Pracy, jego dziejach przedwojennych, działalności pod okupacją niemiecką i sowiecką w latach II wojny światowej, likwidacji przez komunistów po wojnie i aktywności emigracyjnej uzyskał prof. R. Bender przede wszystkim od prezesa SP Karola Popiela, sekretarza generalnego Konrada Sieniewicza, Stanisława Gebhardta, Stanisława Augusta Morawskiego. Trzej ostatni czynni byli w strukturach europejskiej i światowej chadecji. Umożliwili oni liczne spotkania z jej przedstawicielami, m.in. Aldo Moro, Giulio Andreotti, Arnaldo Forlanim, Angelo Bernasolą, Angelo Sferazzą.

Powyższe kontakty ze „świadkami historii” przed i powojennej Polski i Europy ułatwiały badania nad dziejami chrześcijańskiej myśli i działalności społecznej, których stał się profesor jednym z wybitniejszych w Polsce znawcą i wychowawcą następnych badaczy. Do kontaktów tych dochodziło także w związku z działalnością społeczną i polityczną prof. Bendera na polu katolicyzmu społecznego w Polsce i kręgach europejskich. ^

Związany początkowo z nurtem chrześcijańsko-społecznym „Więzi”, po jego wyodrębnieniu się i skupieniu w 1967 roku w Ośrodku Dokumentacji i Studiów Społecznych (ODiSS) wszedł prof. Bender w skład jego Rady Społecznej i Rady Naukowej. W 1982 roku został wiceprzewodniczącym Rady Naukowej ODiSS u boku prof. Czesława Strzeszewskiego, a w 1986 roku przewodniczącym, którą to funkcję pełnił do 1996 roku, czyli do końca istnienia Rady.

Po powstaniu miesięcznika „Chrześcijanin w świecie” w 1969 roku R. Bender dołączył do jego redakcji. Był też członkiem redakcji wydawanego w latach 1981-1995 tygodnika katolickiego „Ład”. Środowisko ODiSS starało się skupić wypuszczanych z więzień w czasach PRL ludzi z kręgów chrześcijańsko-demokratycznych (Wacław Bitner, Jerzy i Juliusz Braun, Stefan Kaczorowski, Konstanty Turowski, Kazimierz Studentowicz, Adam Jurkiewicz) i młodsze pokolenie, które od nich przejmowało ideę chrześcijańsko-społeczną, z myślą o odrodzeniu w przyszłości, po upadku lub osłabieniu reżimu komunistycznego, polskiej chadecji. Utrzymywana była oficjalnie i nieoficjalnie łączność z kierownictwem Europejskiej Unii Chrześcijańsko-Demokratycznej. Profesor Bender brał kilkakrotnie udział w konferencjach organizowanych za granicą przez te instytucje, m.in. w kongresach Włoskiej Partii Chrześcijańskiej Demokracji. Należał do współorganizatorów sympozjów polskiej i europejskiej chadecji: Dialogue et Cooperation, organizowanych na przemian w Polsce, w Belgii i we Francji. W 1976 roku wraz z prof. Cz. Strzeszewskim, prof. Eugeniuszem Wiśniowskim, ks. prof. Franciszkiem Mazurkiem, ks. prof. Joachimem Kądzielą, prof. Adamem Rodzińskim, dr. Konstantym Turowskim oraz innymi osobami, głównie z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego był współzałożycielem Klubu Inteligencji Katolickiej w Lublinie, pełniąc funkcje wiceprezesa, a od 1983 roku prezesa. W latach 1981-1983, do momentu przejęcia Polskiego Związku Katolicko-Społecznego przez kręgi podległe komunistycznej PZPR, był wiceprezesem Zarządu Głównego PZKS. Swą rezygnację z tej funkcji i członkostwa ogłosił na łamach „Tygodnika Powszechnego”. W latach 1988-1989 był wraz z Władysławem Siła-Nowickim, prof. Zbigniewem Wierzbickim i Januszem Zabłockim współprzewodniczącym Chrześcijańsko-Demokratycznego Klubu Myśli Politycznej w Warszawie. W dniu 15 lutego 1989 roku ogłosił z trybuny sejmowej fakt reaktywowania 12 lutego tegoż roku chrześcijańsko-demokratycznego Stronnictwa Pracy, zlikwidowanego po wojnie przez władze komunistyczne. W latach 1989-1990 był wiceprezesem Stronnictwa Pracy, któremu prezesował mec. Władysław Siła-Nowicki. Władze komunistyczne, później postkomunistyczne powiązane z ostatnim gabinetem rządowym PRL Tadeusza Mazowieckiego, uniemożliwiły odrodzonemu Stronnictwu Pracy efektywną działalność polityczną. Układ zawarty tajnie z komunistami w Magdalence nie przewidywał takiej możliwości, jak również reaktywowania Stronnictwa Narodowego i niepodległościowej PPS. W latach 1990-1991 był prof. Bender wiceprezesem Chrześcijańsko-Demokratycznego Stronnictwa „Zjednoczenie”. Od 1987 roku pozostawał członkiem zarządu Stowarzyszenia Krzewienia Katolickiej Nauki Społecznej w Warszawie. W latach 1981-1987 był członkiem Rady Naukowej Episkopatu Polski, w latach 1989-1996 członkiem Komisji Episkopatu Polski „Iustitia et Pax”. W 1980 roku został laureatem nagrody naukowej ODiSS im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego. ^

Za wiedzą prymasów Polski: Stefana Wyszyńskiego i Józefa Glempa, był prof. Bender posłem na Sejm w latach 1976-1980 i 1985-1989. Głośne były jego przemówienia sejmowe, w których nie szczędził władzom komunistycznym ostrej krytyki, bronił spraw narodu, Polski i Kościoła. W Sejmie PRL różnych kadencji zasiadali m.in.: Jerzy Zawieyski (członek Rady Państwa), Stanisław Stomma, Tadeusz Mazowiecki, Stefan Kisielewski, Ryszard Reiff, Dorota Simonides, Hanna Suchocka (obie ze Stronnictwa Demokratycznego). Prof. Jerzy Holzer stwierdził kilkakrotnie w prasie i w swoich opracowaniach, że Ryszard Bender zachował się w Sejmie PRL bez zarzutu, nie akceptował tam ówczesnego porządku państwowego, odwrotnie, porządek ten poddawał ostrej krytyce. Ganił w Sejmie unicestwienie PEN-Clubu w Polsce, międzynarodowego stowarzyszenia autorów. Artur Międzyrzecki w „Tygodniku Powszechnym” pisał: „Pamiętne wystąpienie posła Ryszarda Bendera z 10 III 1988 należy zarówno do annałów sejmowych, jak do kronik Polskiego PEN-Clubu”. Była to postawa odmienna od tej, jaką prezentowali inni posłowie na Sejm PRL spoza PZPR: Hanna Suchocka czy Tadeusz Mazowiecki, o którym Stefan Kisielewski napisał w „Abecadle Kisiela”: „Zawsze wierzgał jak przeciwko socjalizmowi się coś mówiło”. 21 grudnia 1968 roku ówczesny poseł Tadeusz Mazowiecki stwierdził z sejmowej trybuny m.in.: „Zasadą ustrojową jest w Polsce socjalistycznej założenie, że kierownictwo polityczne sprawuje Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. Na uznaniu tej zasady i my opieramy swą działalność”, po czym dodał: „Mamy świadomość, że te nowe problemy trzeba rozwiązywać w naszych ramach ustrojowych i w taki sposób, aby tym rozwiązaniom nadawać treść socjalistyczną. Sądzimy przy tym, iż można stawiać na zaufanie do naszego społeczeństwa, na jego trwały już związek z socjalistycznymi formami ustroju”. Przemówienie kończyła deklaracja: „Nie stawiamy już na erozję socjalizmu”. Ryszard Bender takich słów, a nawet im podobnych, nigdy nie wypowiedział. Jako wiceprezes Polskiego Związku Katolicko-Społecznego, był przeciwny wiązaniu się tej organizacji z Patriotycznym Ruchem Ocalenia Narodowego. Dlatego, wraz z Walerianem Piotrowskim, prof. Czesławem Strzeszewskim, ks. Joachimem Kondzielą i innymi, wystąpił z PZKS 6 lipca 1984 roku, ogłaszając odpowiednie oświadczenie w „Tygodniku Powszechnym”. Dopiero nowy zarząd, powołany pod naciskiem PZPR i jego organów rządowych, połączył PZKS z PRON. W Sejmie PRL, z trybuny sejmowej Ryszard Bender bronił zarówno uwięzionych studentów z KUL, jak również m.in.: Bronisława Geremka, Janusza Onyszkiewicza, prof. Magdalenę Sokołowską, prof. Klemensa Szaniawskiego, polemizując z atakującym ich Jerzym Urbanem, rzecznikiem rządu. W okresie PRL Ryszard Bender był jedynym posłem, który udzielał regularnie wywiadów Maciejowi Morawskiemu do „Radia Wolna Europa”. Wydarzeniem bez precedensu było domaganie się przez Ryszarda Bendera w Sejmie 10 marca 1988 roku ujawnienia prawdy o Katyniu oraz o konieczności odzyskania części akwenu Zatoki Pomorskiej, anektowanej wtedy przez NRD, co odcinało Szczecin od Bałtyku. Poprzez interpelację sejmową, zapobiegł on również zmianie historycznych nazw w Bieszczadach na nowe, dowolnie wymyślone. Ryszard Bender przeciwstawił się w Sejmie w 1979 roku pozostawieniu w hymnie państwowym jedynie dwu pierwszych zwrotek. Jak zauważył w „Gazecie Wyborczej” z 10 stycznia 2005 roku Krzysztof Kozłowski, były minister w rządzie Tadeusza Mazowieckiego, uratował on tym samym Basię, która pozostała w hymnie narodowym. A miał ją zastąpić z czasem w tej zwrotce inny tekst… usocjalistyczniony. Ryszard Bender spowodował również przywrócenie święta 11 Listopada. To, że jeszcze przed Okrągłym Stołem uzyskali Polacy możliwość obchodzenia tego dnia już oficjalnie jako święta narodowego i państwowego, było bowiem następstwem jego inicjatywy podjętej w Sejmie 9 listopada 1988 roku. 7 kwietnia 1989 roku Ryszard Bender złożył formalny wniosek o to, by nazwę „PRL” zastąpić nazwą „Rzeczpospolita Polska”. Sejm ten wniosek podjętą uchwałą przekazał przyszłemu Sejmowi, tzw. kontraktowemu, do realizacji. Po wyborach 4 czerwca 1989 roku prof. Bronisław Geremek w wywiadzie dla gazety włoskiej „Avvenire” stwierdził, że nie będziemy w Polsce zmieniać nazwy państwa PRL, gdyż zmieniliśmy jego istotę. Uczynił to jednak Sejm kontraktowy, ale dopiero 29 grudnia 1989 roku. Stąd do tej daty Tadeusz Mazowiecki był ostatnim premierem rządu PRL, a gen. Wojciech Jaruzelski pierwszym prezydentem PRL. Ryszard Bender występował też w Sejmie o relegalizację „Solidarności” i o niezwłoczne spotkanie Wojciecha Jaruzelskiego z Lechem Wałęsą, uparcie nazywanym osoba prywatną. Przemówienia prof. Bendera nierzadko w całości przedrukowywała prasa zagraniczna (m.in. „Le Figaro”, „The Times”, „New York Times”, „Die Welt”, „Survey”) a także polska prasa podziemna, m.in. „Spotkania”. W piśmie tym publikował on również własne artykuły pod pseudonimem R. Ender. ^

Z inspiracji sekretarza Episkopatu Polski, abp. Bronisława Dąbrowskiego, zimą 1986 i 1987 roku odbywał Ryszard Bender kilkunastodniowe narady z przewodniczącym NSZZ „Solidarność” Lechem Wałęsą u oo. pallotynów na Krzeptówkach w Zakopanem. Przemyślenia i ustalenia tam dokonywane znajdowały następnie wyraz w jego przemówieniach sejmowych. Zimą i wiosną 1989 roku zgłoszony przez NSZZ „Solidarność” zasiadał jako jedyny poseł w Zespole do Spraw Reform Politycznych „Okrągłego Stołu”, po stronie opozycji. Próby włączenia go do plenarnych obrad „Okrągłego Stołu” podejmowane przez przewodniczącego NSZZ „Solidarność” i koła kościelne napotkały na opór strony rządowej i lewicowych kręgów „Solidarności” o proweniencji komunistycznej. Ich presja wywarta na przewodniczącym NSZZ „Solidarność” spowodowała, że w wyborach z 4 VI 1989 roku do tzw. Sejmu kontraktowego nie znalazł się na tzw. liście Wałęsy, a kandydując niezależnie, przy zawiłościach ówczesnej ordynacji wyborczej nie uzyskał niezbędnej liczby głosów. W następnych wyborach z ramienia Wyborczej Akcji Katolickiej zdobył mandat senatora z woj. łomżyńskiego i zasiadał w latach 1991-1993 w Senacie R.P. Był w nim przewodniczącym klubu senackiego Zjednoczenia Chrześcijańsko-Narodowego i wiceprzewodniczącym klubu parlamentarnego ZChN. Uczestniczył w pracach Komisji Zagranicznej i Komisji Konstytucyjnej Senatu R.P. Z ramienia Senatu R.P. został delegatem do Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy w Strasburgu. Tam był wybrany wiceprzewodniczącym Klubu Konserwatystów (European Democrat Group), a także przewodniczącym Podkomisji do Spraw Europejskich Służb Publicznych (Sub-Committee on the European Civil Service). Wchodził również w skład Komisji Budżetu Rady Europy. Wielokrotnie przemawiał w czasie obrad plenarnych Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy. Po rozwiązaniu przez prezydenta R.P. parlamentu, kandydując do Senatu w wyborach 1993 roku z woj. lubelskiego, nie został wybrany, choć uzyskał blisko 61 tys. głosów, zajmując trzecie miejsce spośród 15 kandydatów. W latach 1990-1991 był członkiem Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie, w 1990 roku członkiem Komitetu Doradczego Lecha Wałęsy. Powołany przez prezydenta R.P. w 1993 roku do Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, był jej przewodniczącym w roku 1994. Dzięki niemu mogło uzyskać koncesję i zaistnieć w Polsce „Radio Maryja” oraz 25 radiostacji diecezjalnych i „Radio Jasna Góra”. Zabiegał usilnie, przy sprzeciwie lewicowych i liberalnych członków KRRiTV, o koncesję dla katolickiej TV Niepokalanów. Od 1995 roku prof. Bender przewodniczy Stowarzyszeniu Ochrony Radiosłuchacza i Telewidza w Polsce, powołanemu z inicjatywy senatora dr. Jana Szafrańca. Wraz z dr. Janem Szafrańcem i poseł Anną Sobecką, od szeregu lat współprzewodniczy Krajowemu Sekretariatowi „S.O.S. dla Radia Maryja”. W dniu 7 września 1996 roku został pasowany na rycerza Czarnej Madonny z Jasnej Góry i objął przewodnictwo Komitetu Redakcyjnego „Rycerstwa Czarnej Madonny” w Polsce. Dwukrotnie był przyjęty na prywatnej audiencji przez Ojca św. Jana Pawła II, w 1989 roku i 24 IX 1996 roku, uczestnicząc wraz z małżonką we mszy św. w prywatnej kaplicy papieskiej w Watykanie i w Castel Gandolfo. W roku 2005 został wybrany do Senatu. Od 2007 r. ponownie zasiada w Senacie RP (jako członek Klubu Parlamentarnego Prawo i Sprawiedliwość. W klubie PiS i w Senacie RP ostro protestował przeciw przyjmowaniu przez Polskę Traktatu Lizbońskiego, który głosami całego Klubu PiS Senat był w stanie odrzucić. Mówił w Senacie, że każdy z senatorów, który zagłosuje za Traktatem Lizbońskim, powinien dodać do swego nazwiska – Łodzia Poniński, posła, który forsował I rozbiór Polski w 1772 r. W wyborach w 2005 roku uzyskał w okręgu lubelskim wynik 89 813 głosów, co stanowiło 22,64% ogólnej liczby oddanych wówczas głosów ważnych, a już dwa lata później – 168 651 głosów, czyli 33,64%, w tym, w powiecie Janów Lubelski 54,3%, a w gminie Godziszów 70,75%. W okresie 2005-2007 kierował pracami senackiej Komisji Spraw Emigracji i Łączności z Polakami za Granicą. W latach 2006-2007 przewodniczył Senatorskiemu Klubowi Narodowemu. W 2005 i 2007 roku po raz kolejny został wiceprzewodniczącym European Democrat Group w Zgromadzeniu Parlamentarnym Rady Europy w Strassburgu. Jako marszałek-senior Senatu RP VII kadencji, otwierał jego obrady w dniu 5 XI 2007 r. W 2009 r. kandydował w wyborach do Parlamentu Europejskiego z ramienia ugrupowania „Libertas – Polska”, przeciwnego Traktatowi Lizbońskiemu. Nie przekroczyło ono progu wyborczego i nikt z kandydatów nie dostał się do Brukseli. W latach 1998-2003 przewodniczył Radzie Naczelnej Ruchu Katolicko-Narodowego, którego twórcą i prezesem był Antoni Macierewicz. Z czasem został współzałożycielem Ligi Polskich Rodzin i wiceprzewodniczącym jej Rady Politycznej. W latach 1998-2005 był radnym Sejmiku Województwa Lubelskiego, a dwukrotnie: w 2002 i 2005 roku jego przewodniczącym. W latach 2001-2005 był sędzią Trybunału Stanu RP. W latach 1992-2005 toczył się proces R. Bendera z Jerzym Urbanem, którego profesor nazwał Goebbelsem stanu wojennego. Proces zakończył się po 13 latach i kilkunastu rozprawach sądowych, w tym czterech w Sądzie Najwyższym, wygraną R. Bendera w 2005 roku. W 2001 roku R. Bender został odznaczony Krzyżem Niezłomnych. Posiada stopień Harcerza Rzeczypospolitej. Od 1993 r. z jego inicjatywy KIK w Lublinie wydaje każdego roku „Zeszyty Społeczne KIK”. Prof. R. Bender przewodniczy Radzie Naukowej pisma. Jej skład stanowią wybitni znawcy katolicyzmu społecznego w Polsce i jego dziejów, świeccy i duchowni, również biskupi. ^

Rozległa działalność Profesora – społeczna, polityczna, a także na polu kościelnym, szła w parze ze złożonymi obowiązkami dydaktycznymi, przede wszystkim w macierzystym uniwersytecie oraz badawczymi, co wiązało się ze żmudną kwerendą archiwalną i biblioteczną, w kraju i za granicą. Badaniami swymi objął wiek XIX i XX. Skupił się przede wszystkim na dziejach powstania styczniowego, a także związanych z nim postaciach: Romualda Traugutta, Józefa Kalinowskiego (dziś już świętego Rafała), ks. Karola Mikoszewskiego i innych. Kolejny nurt zainteresowań badawczych prof. Bendera stanowi historia chrześcijańskiej myśli i działalności społecznej oraz ruchu narodowego. Pod jego redakcją oraz prof. Cz. Strzeszewskiego i dra K. Turowskiego zostało opublikowane w 1981 roku dzieło Historia katolicyzmu społecznego w Polsce 1832-1939 ze wstępem Prymasa Tysiąclecia kardynała Stefana Wyszyńskiego. Przewodniczył też Komitetowi Redakcyjnemu Słownika biograficznego katolicyzmu społecznego w Polsce, którego trzy tomy ukazały się w latach 1991-1995.

Nieobca pozostaje mu także eseistyka historyczna i publicystyka społeczno-polityczna. Prezentowana ona była i jest na łamach wielu czasopism krajowych niekiedy już nie istniejących, podziemnych i emigracyjnych oraz ukazujących się nadal w Polsce i za granicą. Z pism tych wymienić należy m.in. „Kwartalnik Historyczny”, „Roczniki Humanistyczne”, „Rocznik Lubelski”, „Przegląd Humanistyczny”, „Przegląd Historyczno-Oświatowy”, „Zapiski Historyczne”, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, „Zeszyty Naukowe KUL”, „Wiadomości Łomżyńskie”, „Ethos”, „Kunst und Kirche” (Wiedeń), „Survey” (Londyn), „Revue d’Histoire Ecclésiastique” (Leuven), „Bollettino deli’ Archivio” (Mediolan), „Problems of Communism” (Washington D.C.), „Kultura”(Paryż); miesięczniki: m.in. „Więź”, „Chrześcijanin w świecie”, „Przegląd Powszechny”; tygodniki: „Tygodnik Powszechny”, „Przegląd Tygodniowy”, „Polityka”, „Tygodnik Kulturalny”, „Głos”, „Myśl Polska”, „Przegląd Katolicki”, „Głos” (Nowy Jork), „Przełom” (Toronto), „Niedziela”, „Ład”, który przez wiele lat współredagował. Do tego dochodzą liczne publikacje i wywiady w dziennikach polskich i zagranicznych. Całość rozległej tematycznie twórczości historycznej, publicystycznej oraz wystąpień publicznych, przemówień sejmowych i senackich dokumentuje dołączona bibliografia, która obejmuje ponad 600 pozycji. ^

Na seminarium prowadzonym przez prof. R. Bendera w KUL powstało ponad 300 prac magisterskich, a w uczelniach wyższych w Częstochowie i Warszawie ponad 100 rozpraw magisterskich i licencjackich. Promował 20 doktorów. Recenzował w KUL na Wydziale Nauk Humanistycznych, Wydziale Filozofii Chrześcijańskiej, Wydziale Teologicznym oraz w uniwersytetach państwowych, a także za granicą, łącznie 49 rozpraw doktorskich. Profesor Bender patronował bądź uczestniczył w 17 habilitacjach przeprowadzonych w KUL, ATK, Uniwersytecie Jagiellońskim, Uniwersytecie Toruńskim, Uniwersytecie Opolskim. Opiniował 7 wniosków o tytuł naukowy profesora. Profesorowie KUL i innych wyższych uczelni: Stanisław Gajewski, Norbert Kasparek, o. Jan Mazur ZP, Eugeniusz Niebelski, Mirosław Piotrowski, Jan Konefał, Mieczysław Ryba są uczniami prof. Bendera, wyszli z jego seminarium.

Hobby prof. Bendera to turystyka wodna.

Informacje biograficzne związane z osobą prof. R. Bendera, zawierają wszystkie dotychczasowe edycje Kto jest kim w Polsce, m.in. IV (Warszawa 2001) oraz większość innych, m.in. Kto jest kim w polityce polskiej (Warszawa 1993); Okrągły Stół – Kto jest kim „Solidarność”, opozycja (Warszawa 1989); Kto jest kim w Lublinie (Lublin 1991); Kto był kim w drugim obiegu? Słownik pseudonimów pisarzy i dziennikarzy 1976-1989 (Warszawa 1995); Kto jest kim w Kościele katolickim (Warszawa 1996), także zagraniczne: Parliamentarians Observers and Spécial Guests of the Council of Europe – Biographies (Strasbourg 1992, 2005); Who is who in the Socialist Countries of Europe (München 1989); Who’s who in the World, 13th, 14th, and 15th Edition i kolejne wydania; encyklopedie: m.in. Kronika XX wieku (Warszawa 1991), Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, t. VII suplement (Warszawa 1999), A. Lenkiewicz, Polacy na przełomie XX i XXI wieku, t. III (Wrocław 2000), Encyklopedia Actus Purus, t. I (Warszawa 2004), Encyklopedia Gazety Wyborczej, t. II (Warszawa 2007) oraz opracowania traktujące o najnowszej historii Polski i Kościoła.

prof. Mirosław Piotrowski, poszerzenie biogramu mgr Marian Szołucha